ماجرای حسن کاشانی و سینی آلب ارسلان

حسن کاشانی از هنرمندان فلزکار، نقاش، سرامیک‌ساز، نقارساز است که در قرن پنجم هجری قمری و در عصر سلجوقیان در کاشان متولد و زندگی می‌کرده است. حسن کاشانی صاحب چند اثر معروف است که اولین سازه‌اش زینت بخش یکی از بزرگترین موزه های آمریکا در ایالت ماساچوست است. موزه هنرهای زیبا در شهر بوستون، سینی نقره‌ی قلمزنی معروفی به نام “آلب ارسلان” یا “آلپ ارسلان” ، ساخته حسن کاشانی را نگه داری می‌کند که بنا به گفته پروفسور پوپ، این اثر برجسته ترین ظرف نقره‌ای سراسر دوره اسلامی است و مهم ترین اثر برجسته‌ ای است که از زمان سلجوقیان باقی مانده است.

در سایت موزه هنرهای زیبا بوستون نوشته شده که اثر حسن کاشانی از یک مجموعه دار روسی که به صورت شخصی اشیاء خاصی را نگه داری می‌کرده توسط وزارت امور خارجه آمریکا در سال 1992 میلادی خریداری شده است.

ترجمه متنی که در حاشیه این سینی زیبا نوشته شده به این صورت است: تقدیم به برجسته ترین اعلیحضرت، سلطان باشکوه، آلب ارسلان باشد که خداوند سلطنتش را طولانی گرداند، به دستور ملکه عصر، ستاره بانوان ساخته شده توسط حسن الکاشانی در سال 459، همچنین در بالای این اثر حاشیه‌ی کوفی یک جفت غاز روبروی یکدیگر نقش بسته شده و پاهای آن ها طوری محکم به زمین گذاشته شده که در داخل زمین فرو رفته است. هر یک انتهای شاخه‌ی مو طویلی را در منقار دارد. در قسمت پایین حاشیه دو بز کوهی بالداری است که پای آنها نیز در زمین فرو رفته است، همچنین در مرکز سینی السلطان عضد الدین منظور آلب ارسلان حک شده است.

کتاب “صنایع ایران بعد از اسلام” در وصف این اثر زیبای حسن کاشانی اینگونه بیان می‌کند:

“اما یکی از مهم ترین و زیباترین آثار صنعتی نفیس فلزی ایران سینی نقره ای است. یکی از ملکه ها دستور ساختن آن را برای تقدیم به حضور سلطان آلب ارسلان سلجوقی داده است و فعلا در موزه ی صنایع زیبای شهر بوستون است.”

در کتاب “تاریخ صنایع ایران” نوشته‌ی دکتر “کریستی ویلسن” آمده است:

“بزرگ ترین ظرف نقره‌ی زمان سلجوقی سینی “آلب ارسلان” است که عجالتا در موزه‌ی صنایع ظریفه‌ی بوستون قرار دارد. این سینی هدیه ای است که ملکه به پادشاه تقدیم نموده و تاریخ آن سه سال بعد از جلوس آلب ارسلان می باشد. اسم شاه و ملکه باتمام القاب آنان و اسم صنعتگر که به حسن الکاشانی موسوم بوده با خط قشنگ کوفی به یک اندازه نوشته شده است.

شکل سینی مدور و پشت آن کاملا ساده است و از نقره‌ی نسبتا نازک ساخته شده و شاید در اصل آن را برای این ساخته اند که توی ظرف دیگر یا روی پایه قرار داده شود. در داخله‌ی سینی و در وسط آن کتیبه ای بسیار عالی به خط کوفی حک شده و حاشیه ای ترتیب داده است و زمینه‌ی کتیبه طرحی است از گل که دارای برگ های پنج پر و هفت پر می باشد و نوک آنها پیچیده است. این طرح درصنعت سفال و تزیین عمارات آن زمان نیز دمیده می‌شود.”

ملکه صفیه خاتون، خواهر آلب ارسلان که در سال 462 هجری قمری در هنگام ازدواج با شرف الدین مسلم بن قریش (از حاکامان به نام قوم بنی عقیل و از خانواده های معروف عرب نژاد) این سینی معروف را به او هدیه می‌کند ولی شرف الدین در جنگ با امرای سلجوقی کشته می‌شود و در سال 478 هجری قمری با ابراهیم بن قریش، برادر اشرف الدین که پس از سال ها زندانی بودن آزاد شده بود ازدواج می‌کند، که ابراهیم در همان سال حاکم می‌شود ولی او هم در سال 486 هجری قمری کشته می‌شود.

دومین ساخته از آثار زیبای حسن کاشانی کاسه‌ی سرامیکی است که در عصر پیدایش سرامیک توسط او به زیبایی تمام ساخته شده، این اثر بی نظیر در یکی دیگر از معروف ترین موزه های آمریکا یا جهان یعنی موزه هنر متروپولیتن آمریکا می‌درخشد. کلمات فرخنده‌ی شکوه، سعادت، برکت، قدرت و رحمت به صاحب آن نوشته شده است.

همچنین سایت موزه متروپولیتن ، طبق تحقیقاتش کاشان را مرکز اصلی تولید مواد اولیه (سنگ سرامیک) با فن‌آوری های پیچیده سرامیک در هزار سال پیش معرفی می‌کند. در حدود هزار سال پیش، تولید سرامیک از آسیای میانه تا مصر کشیده شده بود، در واقع محدوده قلمرو سلجوقیان یا بهتر بگوییم ایرانیان باستان بودند این صنعت را برای اولین بار به دنیا معرفی کردند و حسن کاشانی هم سند تاریخی زیبایی از خود به یادگار باقی گذاشته است.