رازهای شنیدنی حمام سلطان امیر احمد کاشان

کاشان و حمام سلطان امیر احمد همچنان کتاب تاریخش باز مانده و حرفهای بسیاری برای گفتن دارد. نمونه‌ای از منحصر به فرد ترین حمام های ایران از لحاظ معماری و تزئینات که در وسعت 1102 متر مربع است و نام خود را از امامزاده سلطان امیر احمد (جزء نوادگان امام جواد علیه السلام) که در مجاورت بقعه آن حضرت می‌باشد ، گرفته است. حمامی با قدمت 500 ساله که به دوران صفویه و قاجار باز می‌گردد و در محله هم نام خود یعنی محله سلطان امیر احمد کاشان واقع شده است.

با ما همراه شوید تا برایتان از ویژگی ها و زیبایی آن بگوییم. وقتی به نزدیکی درب ورودی حمام می‌رسیم با منظره‌ای روبرو می‌شویم که شروع آن با سردری پرابهت و جلوخانی که جسورانه نگاه هر رهگذری را به سوی خود می‌کشاند ، آغاز می‌شود. پشت بغل های کاشیکاری شده، طاق یزدی بندی و طاق نماهای مقرنس کاری و گچ بری های بالای درگاه و دیگر قسمت‌های سردر بی وقفه نگاهمان را پر می‌کند.

سردری که مثل یک موزه اشیاء و تزئینات گران بها و پر ارزشی را در دل خود جا داده ، از یک شیر گاو شکن گرفته که در تخت جمشید هم مشاهده می‌شود و سمبل تحویل سال و نوروز است تا ادبیات های نخجیرگاهی ، شکارگاه و آیات قرآن با طرح های خورشید و بته جقه ترکیب شده است.

ویژگی های منحصر به فرد حمام سلطان امیر احمد

بنای ساختمانی حمام سلطان امیر احمد پائین تر از سطح کوچه و در دل خاک ساخته شده تا از گرمای داخل محافظت شود ، همچنین کف حمام را با سنگ پلاک سنگ فرش کردند تا به دلیل جریان دود و حرارت از کوره ها و کانال های تحتانی همیشه گرم بماند و مثل امروز ما نیازی به وسایل گرمایشی نداشته باشند.

پشت بام حمام سلطان امیر احمد

قبل از اینکه داخل حمام شوید می‌توانید بعد از ورود به ساختمان حمام ، از درب سمت چپی و بالا رفتن از پله ها به پشت بام برسید ، شاید تعجب کنید که اینجا یکی از معروف ترین بناها و جاذبه های گردشگری کاشان باشد ولی تجربه نشان داده نه تنها بازدید کنندگان ایرانی بلکه خارجی ها هم از این مکان جذاب لذت بردن و عکس هایی را در شبکه های اجتماعی خودشان به اشتراک گذاشتند.

از پشت بام حمام سلطان امیر احمد تقریبا اکثر بافت قدیمی و تاریخی کاشان مثل دیوار هزار ساله شهر ، بادگیر ها و سقف زیبای خانه بروجردی و بادگیر زیبایش و دیگر جاها قابل دیدن است. همچنین روی سقف با گنبد های کوچک و شیشه های عدسی محدب به نام گلجام تزئین شده که این گلجام ها باعث می‌شوند نور خورشید چند برابر شده و به سمت داخل حمام هدایت شوند تا حتی در روزهای ابری داخل حمام روشن باشد.

اکثر حمام های قدیمی ایران از سه بخش اصلی تشکیل می‌شدند ، اولین بخش که همان قسمت ورودی حمام محسوب می‌شود ، سربینه نام دارد و محلی برای تعویض لباس (رختکن) و آماده شدن برای نظافت و استحمام است.

نکته جالبی که در معماری این بنای شگفت انگیز دیده می‌شود ، سربینه فضایی با قاعده هشت ضلعی و هشت ستون که آن را به دو فضای متفاوت تقسیم می‌کند و سکوهایی گرداگرد محلی برای کندن رختها و نفسی تازه کردن، است.

کاربرد حوض بزرگ سربینه

افرادی که استحمام کرده بودند و قصد خروج از حمام را داشتند پاهایشان را با آب خنک حوض می‌شستند و با این کار از سرماخوردگی و سکته کردن خود جلوگیری می‌کردند. همچنین حوض با فواره کوچک خود ، موسیقی از جنس آب را در محیط پخش می‌کرد تا آرامشی برای حاضران را فراهم کند و پنجره های کوچک دور تا دور حوض جایی برای کفش ها و ارسی های کنده شده از پاهای خسته مردم بودند.

در قدیم رسم بود تا مردم نصف روز را در حمام سر کنند و به همین دلیل دمای بدنشان در گرمای داخل بالا می‌رفت و طاقت سرمای ناگهانی بیرون از حمام را نداشتند و این سرما باعث سرماخوردگی ، سکته و از این دست امراض در مردم می‌شده است. شاید برایتان سوال شده باشد نصف روز در حمام چه کار می‌کردند؟ افراد و قدیمی ها در روزی که حمام می‌رفتند به تجارت و کسب و کار ، حال و احوال پرسی‌های روزمره ، خواستگاری ها که در بین خانم ها رواج داشته ، ورزش باستانی (ورزش زورخانه‌ای) که در بین آقایان رواج داشته ، خواندن نماز در وقت آن ، حتی مراسم حنابندان و جشنهایی از این دست برگزار می‌کردند.

یکی از جشنهای رایج در کاشان زیَسبون نام داشته که در شهرهای دیگه به حمام زایمان معروف بوده ، که در این مراسم مادر و نوزاد را برای شستشو به حمام می‌آوردند و به مادر و مهمان ها قند قاووت که در شهر های دیگه به قُوَّتو مشهور است ، می‌دادند و هنوز از این مراسم که به جشن های خانگی تبدیل شده همین قند قاووت به یادگار مانده است.

از حوض زیبای سربینه و کارهای نصف روز مردم قدیم در حمام رد شویم و به تماشای تزئینات سقف زیبای سربینه برویم که در میان شمسه آن و رسمی بندی در بالا سر حوض با نورگیری بزرگ قرار دارد که نقوش کاشی بر گرداگردش جلوه می‌کند ، هر آنچه را در پیرامون خود می بینید ذوق و سلیقه‌ای برون گرا و عجیب متوازن است. درگاه ورود به سربینه و خروج از آن به طرف گرمخانه در مقابل یکدیگر قرار دارند.

میان بر ها یا راهروهای حمام سلطان امیر احمد

میان برها یا همان راهروهای پیچ در پیچ و نسبتا طولانی باعث دو ویژگی عالی در این حمام می‌شوند ، اولین ویژگی باعث می‌شود جلوی دید مستقیم بخش های مختلف گرفته می‌شود و هر قسمت از قسمت دیگر مجزا می‌گردد ، ویژگی دوم اینکه هر قسمت حمام دمای مخصوص به خودش را دارد و به طور مثال گرما و دمای گرمخانه از سربینه خیلی بیشتر بوده و این راهروها و میان برها باعث جدا کردن دمای این دو محیط از هم می‌شدند تا افرادی که استحمام کردند و برای رفتن به خارج از حمام آماده می‌شدند دمای بدنشان به تدریج کم شود و آماده خروج شوند.

در واقع مسیر آنها به این صورت بوده که بعد از استحمام در گرمخانه به سمت ترچلان می‌رفتند و با لنگ های معروف حمام های قدیم خودشان را خشک می‌کردند ( دمای ترچلان از دمای گرمخانه پائین تر بوده) و بعد از آن به سربینه و سپس خارج می‌شدند و به این صورت از دمای بدن و محیط به تدریج کاسته می‌شود.

گرمخانه یا گرماخون

سالنی با چهار ستون بزرگ و دو قسمت کوچک تر در طرفین با حوضهایی در وسط که محل آبکشی ، شستشوی اولیه و نشستن بود که شامل سالنی بزرگ ، خزینه و اتاق های چند منظوره است. بعد از ورود به گرمخانه طاقچه هایی را روی دیوار ها می‌بینید که محلی برای نگه داری وسایل نظافت مثل کیسه ها ، روشور (سرکه و سفیدآب) ، لیف ها و … بوده است.

خزینه حمام سلطان امیر احمد

بعد از نظافت اولیه در سالن گرمخانه افراد وارد اتاقکی می‌شدند که شبیه یک استخر دور تا دور پر از آب که توسط تیان های مسی (آبگرمکن) گرم و داغ می‌شدند. از دیگر ویژگی های این حمام وجود دو تیان در کف است که در حمام های ایرانی دیده نمی‌شود. این تیان ها از طریق کانال های متصل به تون (آتش خانه یا گلخند) حرارت دیده و داغ می‌شدند. خزینه ها محلی برای نظافت و شستشوی کامل بدن بود.

هرکه باشد همنشین دوستان هست در گلخن میان بوستان

تون ، آتشخانه یا گلخند

محلی برای تهیه آتش و انتقال آن به خزینه که دسترسی به آن از بیرون حمام است و تون ها را با آتش زدن فضولات حیواناتی مثل گاو یا هیزم روشن می‌کردند و بعد حرارت و گرمای آن را از طریق کانال های تحتانی به تیان های مسی (آبگرمکن) در خزینه می‌رساندند.

همچنین آب جوش و گرم خزینه را از طریق کانال هایی که در زیر سالن گرمخانه عبور می‌دادند و در محل هایی به نام گربه رو که سوراخ و پنجره بزرگی داشت گرما و بخار خارج میشد و تمام فضای سالن را مثل سوناهای امروزی گرم می‌کردند و در انتهای مسیر این کانال ها اضافه های بخار از طریق دودکش های متصل به پشت بام خارج می‌شدند.

در تزئینات سقف از هشت خورشید استفاده شده که منظور همان هفت خورشید یا هفت آسمان و فلک الافلاک بوده ولی چون از لحاظ زیبایی بصری و قرینه سازی در معماری پیروی شود از هشت خورشید استفاده شده است.

همچنین وجود ادبیات و فرهنگ در نقوش این بخش به چشم می‌خورد ، اگر به ستون ها دقت کنید تصویر انگور و شغال را می‌بینید که اشاره به ضرب المثل انگور خوب نصیب شغال می‌شود دارد و این ضرب المثل مختص نواحی مرکزی ایران بوده و در قسمت های دیگر ایران به شکل های مختلف دیده می‌شود ، مثلا در شمال غربی ایران و شهرهای آذری زبان می‌گویند سیب خوب نصیب شغال ، کفتار یا دست چلاق می‌شود و یا در شرق و شهرهای شمال شرقی مثل مشهد می‌گویند خربزه خوب نصیب شغال و کفتار می‌شود.

اتاق های چند منظوره در سمت راست خزینه قرار دارند و کاربرد آنها برای حجامت کردن بوده که این عمل پزشکی به علت گرم بودن بدن و خون خیلی راحت تر و با درد کمتری در حمام انجام می‌شده و کاربرد دیگر این اتاق ها به خاطر گرمای مناسب محلی بوده برای استراحت افراد مسن تر.

حمام سلطان امیر احمد ، حمامی دوقلو در کاشان

این حمام در واقع از دو حمام بزرگ و کوچک تشکیل شده که توسط دیوار از هم جدا و مجزا می‌شدند و آقایان و خانم ها با زمانبندی های مختلف به صورت همزمان می‌توانستند از آن استفاده کنند. مطلبی که در مورد زمانبندی حمام نقل می‌کنند ، به این صورت انجام می‌گرفته که حمام بزرگ در اوایل هفته برای خانم ها و حمام کوچک برای آقایان و آخر هفته حمام بزرگ برای آقایان و حمام کوچک برای خانم ها مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

حمام کوچک درب مجزایی از خیابان علوی داشته و این ویژگی جالب در حمام های قدیمی ایران به ندرت دیده می‌شده و در حمام های قدیمی به این صورت مرسوم بوده که صبح ها برای خانم ها و عصر ها برای آقایان زمانبندی می‌شده است.

این حمام معروف و باشکوه کاشان مثل بازار سنتی کاشان روزگاری برو بیایی داشته و هنوز می‌توانید این بنای تاریخی و زیبا را در مجاورت خانه های تاریخی مثل خانه بروجردی ، خانه طباطبایی ها یا زیارت امازاده سلطان امیر احمد که از جاذبه های گردشگری کاشان محسوب می‌شوند را ببینید و لذت ببرید و خوشحال میشویم که از خاطرات و تجربیات سفرتان را در قسمت دیدگاه و نظرات بگویید و ای کاشان را همراهی کنید.