روایت زندگی کمال الملک از زبان خودش

نامم محمد است و ملقب به کمال الملک، در سال 1226 هجری شمسی در کاشان به دنیا آمدم. فرزند میرزا بزرگ غفاری و مریم شیبانی که هر دو اهل ذوق بودند و هنر ، برادرم میرزا ابوتراب هم نقاشی می کرد.

پدرم کمی نقاشی می‌کرد ، ولی از دوره‌ی ولیعهدی ناصرالدین شاه پیشخدمت بود. دو سال هم پیشخدمت محمد شاه بود. میرزا ابوالحسن خان ( صنیع الملک) عموی من سه پسر داشت که هر سه نقاش بودند یحی خان ، اسدالله خان و دیگری سیف الله خان که یحیی خان را ابوالحسن ثالث نامیدند. میرزا ابوتراب خان منصب سرهنگی هم داشت ، در اداره‌ی انطباعات بود. در زمان اعتمادالسلطنه محمد حسن خان روزنامه شرف را نقاشی می‌کرد و میرزا رضای کلهر هم می‌نوشت.

سفر کمال الملک از کاشان به تهران

فی المجموع گل خاندان غفاری را با هنر و نقاشی سرشتند. غفاری نام خانوادگیمان است و مرا در سن ۱۲ سالگی به تهران فرستادند ، منزل آقا میرزا علی محمد خان (مجیرالدوله) که دایی‌ام بود. بعد مرا فرستادند به مدرسه‌ی “دارالفنون” و داخل کلاس نقاشی شدم. معلم نقاشی مدرسه ، میرزا علی اکبر خان (مزین الدوله کاشی) است که از تحصیل‌کردگان فرنگ بود.

رفتن به شمس العماره و لقب نقاشباشی

هشت سال تقریبا در دارالفنون بودم و روزی قرعه فال به نام آقای مدیر مدرسه افتاد و صورت آقای مدیر را با قلم سیاه ساختم و آن وقت بود که همه ، حتی آقای مدیر مرا ملقب به میرزا محمد کردند و همین تابلو سه بعدی توجه ناصرالدین شاه را به خود جلب کرد و بدون تأمل دستور داد اتاقی از شمس العماره در اختیارم بگذارند تا با خیال راحت به ادامه هنر مشغول شوم. بعد در عمارت “بادگیر” منزلی دادند و در آن جا مشغول نقاشی شدم. قدرت قلم و تشخیص رنگ من بطوری بود که باعث اعجاب همه شد و به لقب “نقاشباشی” مفتخر گردیدم.

بعد از دو سال ، سالی بیست تومان مواجب برقرار شد و یک نشان نقره‌ی علمی. تشویق شاه و استقبال مردم هنرشناس کار مرا طوری کرد که در حدود دویست تابلو زیبا و گرانبها ساخته و ملقب به کمال الملک شدم. لقب کمال الملک را شاه شهید ، ناصرالدین شاه به من عنایت کرده که پس از قتل او در پای تابلوها امضای کمال الملک را می زدم.

سفر به فرنگ

چون ناصرالدین شاه کشته شد به فکر مسافرت اروپا افتادم ، زیرا با مظفرالدین شاه افق من نگرفت. شروع به تعلیم زبان فرانسه کردم شش ماه زبان خواندم یک سال و خورده‌ای بعد از فوت ناصرالدین شاه رفتم به فلورانس و یک سال و نیم در آنجا ماندم ، کمی هم ایتالیایی یاد گرفتم. بعد از فلورانس رفتم به رم ، یک ماه ماندم. در رم کاری انجام نمی‌دادم فقط گردش می‌کردم. از رم ، از راه میلان و سویس رفتم به پاریس ، مدتی را که در پاریس بودم در سفرم به اروپا از موزه‌های معروف آن مثل لوور ، ورسای و رم خوشه های معرفت از خرمن آثار روبنس ، رامبراند ، واندیک ، داوینچی و رافائل برداشتم.

ماجرای برگشت به وطن

در سفری که مظفرالدین شاه به اروپا داشت ، مورد توجه و علاقه‌ی شاه گردیده و جنابشان از من خواستند به ایران بازگردم که پذیرفته شد. پس از بازگشت از اروپا در دربار مظفرالدین شاه مشغول به کار شدم ، ولی شاه از من تصاویری می‌خواست که خلاف شرع و عفت و عرف بود ، سفارش های کثیفی می‌داد. مثلا فلان کس را بساز مشغول …… است ، فلان مشغول فلان کار است ، من تن در نمی‌دادم. هنرمند اصیل ، هنر خویش را مقدس دانسته و آن را آلوده نمی‌کند.

در هنگام سفر دوم مظفرالدین شاه به اروپا فرصت را مغتنم دانسته ، به عتبات عالیات سفرکردم و دو سال در آن جا ماندم. مظفرالدین شاه صد لیره برایم فرستاد و از من خواست دوباره به ایران باز گردم. پس از بازگشت دوباره در دربار مشغول کار شدم.

تاسیس اولین مدرسه هنر مدرن ایران

در سال 1290 هجری شمسی به آرزوی دیرینه‌ی خود رسیده و “مدرسه‌ی مستظرفه” تأسیس و ریاست آن به اینجانب واگذار گردید. در آن جا شاگردان بسیاری تربیت کردم که نام هر یک چون ستاره‌ای درخشان در آسمان هنر ایران می‌درخشد. استادان نام آوری که نامشان پیوسته با تاریخ هنر ایران جاودانه است.

اسامی شاگردان کمال الملک

مشهورترین ایشان عبارتند از: ابوالحسن خان صدیقی مجسمه ساز و نقاش، حسنعلی خان وزیری نقاش – مجسمه ساز – شاعر و نویسنده، سلیمان سپهبدی، علی محمودی، سید صدرالدین شایسته، نعمت الله مصیری، حبیب الله ابهری، رفیع حالتی، خانم شوکت الملوک شقافی، علی رخساز، اسماعیل آشتیانی، هادی تجویدی، علی اکبر نجم آبادی، هادی اقدسیه، شهبازیان، محمود اولیا، علی اکبر یاسمی، حسین شیخ، جمشید امینی و علی مختاری گلپایگانی.

سر و سامانی به زندگی داده و صاحب چهار اولاد شدم ، اولی نصرت خانم ، دومی آقا معزالدین ، سومی آقا حسینقلی و چهارمی آقا حیدرقلی ، که هر سه پسرم کارمند وزارت دارایی بودند.

مرا همه به نقاشی می شناسند ولی هنرهای دیگری هم داشتم ، از آن جمله هنر قالی بافی ، خوشنویسی و هنر زیباسازی در طبیعت. باغچه را چنان می‌کاشتم که هنگام سبزه و گل دادن از دور شبیه حیوانی باشد. به هنر خوشنویسی هم علاقمند بودم ، به ویژه خط نستعلیق و خط شکسته را به زیبایی تمام می نوشتم.

در مجسمه سازی نیز دستی داشتم ، اما کمتر به اجرای آن می‌پرداختم فی المثل قیافه تخیلی فردوسی ، شاعر نامدار که در اندازه‌ی بزرگ تر از طبیعی ساخته بودم که معلوم نیست حالا ، آن مجسمه در کجا قرار گرفته است؟ حتی عشق زیادی به شعر و موسیقی داشتم. همه جا با لهجه‌ی کاشی صحبت می کردم.

در سال ۱۳۰۰ شمسی حسودان و معاندین کوته فکر حوادث و جریاناتی برایم بر پا کردند که روح حساس و زود رنج مرا متاثر کرد و بنا به عللی دیگر شش سال بعد رسما از مقام ریاست هنرستان استعفا کرده و یک سال بعد مرا به ملک شخصی که در حوالی نیشابور داشتم تبعیدم کردند.

سرانجام در یکشنبه ۲۷ مردادماه ۱۳۱۹ شمسی دو ساعت بعد از ظهر خرمن هستی افتخار ایران و ایرانی ، استاد کمال الملک را درید و در کنار مقبره شیخ عطار سر به خاک ابدیت گذارد.

معرفی آثار کمال الملک

تالار آینه معروفترین تابلو کمال الملک

عمده کارهای کمال الملک پرتره و منظره را شامل میشه ولی اثر تالار آینه‌اش جزء مشهورترین کار هنری او محسوب میشه و در مقاله‌ای که سایت دیلی آرت مگزین منتشر کرده از این اثر به عنوان چرخش در هنر مدرن ایران یاد کرده. این نقاشی در همان جایی که کشیده شده نگه داری میشه.

این اثر فوق العاده زیبا به دستور ناصرالدین شاه و در حدود پنج سال زمان برد تا کشیده بشه و متاسفانه در این مدت دو اتفاق ناخوشایند برای کمال الملک رقم میخوره که او از این دو ماجرا به شدت متاثر میشه. یکی دزدیده شدن سنگهای قیمتی از تالار آینه و مورد اتهام قرار گرفتنش، چون کمال الملک زمان زیادی را برای کشیدن این شاهکار در تالار صرف می‌کرد و به همین علت جزء مظنونین قرار گرفت و باعث بی اعتمادی به او شده بود. بعدها مشخص شد که او در این دزدی دستی نداشته ولی در آخر این تهمت باعث دلخوری و ناراحتی‌اش از دربار شد.

دومین حادثه زمانی رخ داد که نقاشی مراحل آخرش طی میشد و استاد خودش را آماده رونمایی از بهترین نقاشی‌اش می‌کرد، که ناصرالدین شاه را ترور کردن. تصویر شاه مقتول در وسط اثر در حالی که روی صندلی نشسته و با ژست خاصی به بیرون از پنجره نگاه می‌کند و در خیالش هم شاید به سلطنت پنجاه ساله‌اش فکر می‌کرد و هیچ وقت تصور نمی‌کرد که وقتی این نقاشی تمام شود او ترور شده و فقط از قاب نقاشی تالار آینه قابل مشاهده است.

نقاشی کمال الملک در موزه لوور پاریس

برخی از آثار استاد همچون نگینی در موزه لوور می‌درخشد و همچنین داستانی از برخی منابع نقل شده که در درست بودنش شک و تردید هست ولی خلاصه‌اش این که استاد به صاحب رستورانی در فرانسه بشقابی را می‌دهد ، که نقشی از اسکناس روی آن کشیده بود و در حال حاضر در موزه لوور نگه داری می‌شود.

آثار کمال الملک کجاست

ا- حوضخانه‌ی صاحب قرانیه با رنگ و روغن با امضای: خانه زاد میرزا محمد خان نقاشباشی غفاری سنه ۱۳۰۰، این اثر در کتابخانه‌ی موزه‌ی کاخ گلستان است.

۲- حوضخانه‌ی عمارت گلستان یا خلوت کریم خانی با امضای: محمد نقاشباشی و پیشخدمت حضور همایون ۱۳۰۷ هجری قمری.

۳- شکارگاه؛ رنگ و روغن با امضای: خانه زاد محمد نقاشباشی ۱۳۰۲ هجری قمری.

۴- دوشان تپه؛ رنگ و روغن با امضای: دورنمای خیابان دوشان تپه که به حسب الامر اعلیحضرت اقدس شهریاری ارواحنا فداه کشیده شده است، خانه زاد محمد نقاشباشی ۱۳۰۲ هجری قمری.

۵- فالگیر یهودی ، در سال 1280 هجری شمسی کشیده شده و در موزه مجلس شورای اسلامی نگه داری میشود.

۶- دورنمای دهکدهی امامه؛ رنگ و روغن با امضای: دورنمای امامه از طرف مغرب بر حسب الامر همایونی ساخته شد، خانه زاد نقاشباشی ۱۳۰۴.

6- دورنمای دره‌ی زانوس با امضای: دورنمای دره‌ی زانوس است که دهات شهر کجور مازندران است، بر حسب الامر اعلیحضرت اقدس شهریاری ارواحنا فداه از روی طبیعت ساخته شده است. خانه زاد محمد نقاشباشی در خدمت حضور بودند فی صفرالمظفر سنه 1306 هجری قمری.

8- آبشار دوقلو؛ با رنگ و روغن که به زبان لاتین نوشته: “محمد تاریخ ۱۳۰۲ هجری قمری در همان کتابخانه.

9- شبیه عمو صادق یا کهنه فروش‌های یهودی؛ رنگ و روغن با امضای: محمد نقاشباشی و پیشخدمت حضور همایون ۱۳۰۸ هجری قمری.

10- دو دختر گدا؛ رنگ و روغن که از مدل‌های اروپایی کپی شده است، با همان امضا و تاریخ.

11- گربه و قفس؛ رنگ و روغن قناری با همان امضا و تاریخ.

۱۲- زرگر بغدادی؛ رنگ و روغن با امضای: کمال الملک ۱۳۱۹ هجری قمری.

۱۳- پرتره‌ی نقاش؛ رنگ و روغن؛ اثر خود هنرمند با امضای: محمدغفاری کمال الملک ۱۳۴۰.

۱۴- دهکده‌ی مغانک، رنگ و روغن با امضای: کمال الملک ۱۳۳۳ هجری قمری.

۱۵- دورنمای تهران حدود شمیرانات؛ رنگ و روغن با امضای: محمدغفاری کمال الملک ۱۳۴۱ هجری قمری.

۱۶- دورنمای توچال؛ رنگ و روغن با همان امضا و تاریخ.

۱۷- کبک مرده؛ رنگ و روغن با امضای: محمدغفاری کمال الملک ۱۳۴۳ هجری قمری.

۱۸- منظره‌ی سرخه حصار و عمارت قصر ناصریه؛ رنگ و روغن با امضای: موکب همایون در عمارت قصر ناصریه در سرخ حصار را کشیده شده است، غره شهر صفر ۱۳۰۳ هجری قمری.

۱۹- تصویر سردار اسد (حاجی علی قلی خان).

20- تصویر مرد مصری؛ رنگ و روغن با امضای: کمال الملک ۱۳۱۴ هجری قمری.

21- تصویر رامبراند؛ رنگ و روغن با امضای: کمال الملک ۱۳۱۴ هجری قمری.

22- تصویر رونگاری شده از روی تابلو روبنس؛ رنگ و روغن با امضای: کمال الملک ۱۳۱۵ در موزه‌ی ملک.

23- دور نمای عمارت گلستان با امضای: دورنمای عمارت گلستان حسب الامر اعلی حضرت اقدس شهریاری کشیده شده است خانه زاد محمد نقاشباشی سنه ۱۳۰۲ هجری قمری.